1453’ten bugüne hemen her alanda, Türk bilim, kültür, sanat ve iktisat dünyasına önemli isimler kazandıran, ülkemizin kalkınmasında büyük pay sahibi olan İstanbul Üniversitesi 560. yaşını kutluyor. Bundan tam 560 yıl önce Ayasofya ve Zeyrek’te yanmaya başlayan eğitim meşalesi bugün uluslararası eğitim alanında milletimizi ve ülkemizi gururla temsil etmektedir.
Dünyanın En İyi 500 üniversitesi arasına giren İstanbul Üniversitesi’ne birçok başarıyı ve ödülü kazandıran öğretim üyelerimizi, öğrencilerimizi ve idari personelimiz tebrik ediyorum.
Hep birlikte nice 560 yıllara
Prof. Dr. Yunus SÖYLET
Rektör
Fotoğraf: Ayasofya Medresesi (Solda), İlk Darülfünun Binası (Ortada), İÜ Merkez Bina Girişi (sağda)
Tarihten Geleceğe Bilim Köprüsü
Geçmiş, bugün ve gelecek… İstanbul Üniversitesi’nde, bu üç zaman dilimi aynı anda yaşanır. Geçmişin mirası, bugünün heyecanı ve geleceğin vaat ettiği umutlar, İstanbul Üniversitesi’nde bir araya gelir…
Tarihi boyunca bilimin, çağdaş değerlerin ve toplumsal aydınlanmanın öncülüğünü yapan İstanbul Üniversitesi, Türkiye’nin ilk üniversitesi olma özelliğini taşıyor. 560. yaşını kutlayan İstanbul Üniversitesi’nin kökleri 1453 yılına, İstanbul’un fethine kadar uzanmaktadır. Bu bilim ve eğitim yuvası, aynı zamanda Avrupa’da kurulan ilk on üniversiteden biri.
Medreseler Dönemi
1453’te dünya tarihinde yeni bir çağ başlamıştır. Stratejik öneme sahip İstanbul’u fetheden Fatih Sultan Mehmed, şehrin gelişmesi, bir ilim ve kültür merkezi haline gelmesi için büyük çaba sarf etmiştir. Fatih, bu bağlamda ilk adımı fetihten sonraki ilk Cuma günü 1 Haziran 1453’te Ayasofya’da kılınan ilk Cuma namazında hocalarına, hocalara, hocaları saydığı âlimlere, müderrislere derhal eğitimin başlamasını emrederek atmıştır. Bunun üzerine fetihten hemen sonraki günlerde önce Ayasofya Camii’nde sonra Zeyrek Camii’nde eğitimler başlamıştır. Osmanlı şehirlerindeki ilim adamlarını, müderrisleri İstanbul’a davet eden Fatih, hocaları Molla Zeyrek ve Molla Hüsrev’i Ayasofya ve Zeyrek’te açılan medreselere tayin ederek, eğitimlerin düzenli bir şekilde yapılmasını sağlamıştır.
Dinî bilimlerin yanı sıra fen bilimlerine de önem veren Fatih Sultan Mehmed’in davetiyle, Semerkand’dan Venedik’e, dünyanın farklı yerlerindeki sanat ve bilim adamları İstanbul’a gelmeye başlar. Süheyl Ünver, İstanbul Üniversitesi’nin ilk olarak Zeyrek ve Ayasofya Medreselerinde kurulduğunu ve 18 yıl boyunca bu mekânlarda eğitim verdiğini anlatmaktadır. Bu medreseler, Fatih Külliyesi yapılıncaya kadar kullanılır.
Fatih Medreseleri
Fatih, eğitimi daha sistemli yapılması ve artan ihtiyacın karşılanması için tam teşekküllü bir külliye yapılmasını emreder. 1463’te İstanbul’un ünlü yedi tepesinden birinde Fatih’te yapılmaya başlanan Fatih Külliyesi, 1470 yılında tamamlanır.
Zeyrek ve Ayasofya Medreseleri hocalarıyla birlikte Fatih Külliyesi’ne nakledilir. Külliyede, cami, sekiz medrese, tetimme olarak adlandırılan hazırlık medreseleri, kütüphane, saat ayarlamasının yapıldığı muvakkithane, İstanbul’daki Türk dönemine ait ilk hastane olan darüşşifa, dönemin misafirhanesi olan tabhane, hamam, külliyenin görevlilerine-misafirlere ve öğrencilere yemek çıkaran aşhane ile dükkânlar bulunmaktadır. Binanın altında ayrıca bir de kervansaray vardır. Fatih Medreseleri, bütün bu yapılarıyla birlikte bir üniversite kampüsü, bir üniversite kompleksi şeklinde gelişmiştir. 15. yüzyıl Osmanlı İmparatorluğu’nun veya Osmanlı İstanbul’unun üniversite kampüsü olarak düşünebiliriz.
Külliye içinde bulunan Sahn-ı Seman medreselerinde ilahiyat, hukuk, edebiyat, matematik ve astronomi derslerinin okutulduğu belirtilmektedir. Medrese çevresinde kurulan 70 koğuşuyla devrinin en büyük hastanesi olan Darüşşifa’da ise tıp eğitimi verilir. Fatih Darüşşifası’nda 19. yüzyıla kadar, yaklaşık 350 yıl boyunca hasta bakımı ve tıp eğitimi yapılır. Burada yapılan tıp eğitimi, İstanbul Üniversitesi Çapa Yerleşkesi’nde hizmet vermekte olan İstanbul Tıp Fakültesi’nin ilk çekirdeği olarak kabul edilir.
Yaklaşık bin öğrencinin okuduğu Fatih Medreseleri, İstanbul Üniversitesi’nin Ayasofya ve Zeyrek Medreselerinden sonraki temel kurumlarıdır.
Süleymaniye Medreseleri
Fatih Medreseleri sonrası II. Beyazıt döneminde Beyazıt Camii çevresine yeni bir medrese yapılır. Osmanlı’ya zirve dönemini yaşatan Kanuni, Süleymaniye Camii ve medreseleri ile eğitim ve mimari de Türk-İslam kültürünün en güzel eserlerini ortaya koyar.
Süleymaniye Külliyesi, Osmanlı mimarisinin zirvesi olarak kabul edilen Mimar Sinan tarafından inşa edilir. Süleymaniye Külliyesi’nde yer alan medreselerle Osmanlılarda öğretim en yüksek düzeyine ulaşır. Verilen derslerin konularına, öğretim üyelerinin durumlarına, öğrencilere tanınan haklara ve yetişme tarzlarına bakıldığında, Fatih Sultan Mehmed’in kurduğu medrese sisteminin Kanuni Sultan Süleyman devri ve sonrasında devam ettiği görülmektedir. Bu sistemin devamlılığı, Osmanlı döneminde yükseköğretimin bazı devirlerde aksamasına rağmen bir bütünlük ve devamlılık içinde olduğunu göstermektedir.
Medreseler, 18. yüzyıla kadar Osmanlı’nın başlıca yükseköğretim kurumları olarak faaliyet gösterir. Ancak Süleymaniye Medreseleri’nin kuruluşundan 2. Meşrutiyet’e kadar geçen zaman diliminde yani 1557’den 1908’e kadar geçen yaklaşık üç yüz elli yıl boyunca medreseler duraklama, gerileme ve çökme dönemlerini geçirir. Medreseler sayısal olarak artsa da, nitelik olarak bir düşüş yaşanır.
Darülfünun Dönemi
Medreseden modern üniversiteye geçişte önemli bir rol oynayan Darülfünun, Türk yükseköğretim hayatında çok önemli bir yere sahiptir. 18. yüzyılda kurulmaya başlanan Avrupai tarzdaki yüksekokulların temel özelliği, acil mesleki ihtiyaçların karşılanmasını ön planda tutmasıdır. Bu acil ihtiyaçları sağlayacak kurumlardan birisi de kurulması planlanan Darülfünun’dur. Fenler evi manasına gelen Darülfünun, Darülfünun’un, içinde odalar, dershaneler, kütüphane, müze ve laboratuvarların olduğu büyük bir binada hizmet vermesi planlanır. Ayasofya’nın yakınında yapılacak binanın inşası için 1846’da İtalyan Mimar Fossatti ile anlaşılır.
1863 yılında binanın resmî açılışının zaman alacağı düşünülerek o zamana kadar bazı derslerin halka açık konferans şeklinde yapılmasına karar verilir. İnşaat devam ederken bazı odalar dershane şekline sokularak konferanslara başlanır.
İnşaatı 1865’te tamamlanan Darülfünun binası ise Maliye Nezareti’ne verilir. Bunun üzerine Darülfünun geçici olarak Çemberlitaş’taki Nuri Paşa Konağı’na taşınır ve konferanslara 19 Nisan 1865’te yeniden başlanır. Ancak bina, Avrupa’dan getirilen tüm ders araçları ve kitaplarıyla birlikte, çıkan bir yangında yok olur. Böylece ilk Darülfünun, düzenli derslere geçilemeden kapanır.
Darülfünun-i Osmani
Darülfünun için yapılan yeni bina, 1869 yılında tamamlanır. Darülfünun-i Osmani adıyla üç yıl boyunca eğitim verilen Çemberlitaş’taki bina, bugün Basın Müzesi olarak kullanılmaktadır.
1869 yılında Maarif-i Umumiye Nizamnamesi de yürürlüğe girmiştir. Osmanlı eğitim hayatında önemli bir dönemin başlangıcı olan nizamname, Fransız eğitim sisteminden yararlanılarak hazırlanmıştır. Nizamname ile Darülfünun’un yönetim yapısı ve ders programları da tespit edilmiştir. Nizamnameye göre Felsefe ve Edebiyat, Fen ve Matematik ile Hukuk şubelerinden oluşacak olan Darülfünun’da eğitim 3 yıl sürecektir.
Prof. Dr. Ali Arslan medreseler ile Darülfünun arasındaki bağlantıyı şu şekilde açıklamaktadır:
“Bir üniversitenin çalışabilmesi için temel olarak 3 ana unsurun bulunması gerekir. Birincisi, liseden gelecek iyi öğrencinin bulunması. İkincisi, öğretim üyesinin bulunması. Üçüncüsü ise bunun teşkilatını oluşturacak yapının sağlıklı çalışması yani mali yapının da sağlıklı olması gerekir.
Burada İlahiyat Fakültesi yok çünkü İstanbul’daki yüksek üniversitenin İlahiyat Fakültesi olarak medresenin yüksek kısmı kabul ediliyor. Bu kabulle, İstanbul Üniversitesi ile medrese arasında ilişkinin beyinlerde mevcut olduğunu görüyoruz. Diğer kurumlar yani Edebiyat Fakültesi, Fen Fakültesi, Hukuk Fakültesi açılıyor. Çünkü zaten Batı tipi üniversite anlayışında, bildiğimiz gibi bir kurumun üniversite sayılması için dört fakülte olması gerekir. Bunlardan mutlaka Fen Fakültesi, Edebiyat Fakültesi, Hukuk Fakültesi ve İlahiyat Fakültesi’nin olması gerekir. İşte burada ilk kuruluşta üç fakülte Batı tipinde kurulurken ilahiyat kurulmuyor. İlahiyat zaten mevcut olduğu için ilahiyata ihtiyaç duyulmuyor.”
1870 yılında açılan Darülfünun-i Osmani, 1873 yılına kadar kesintisiz olarak eğitim yapar. Ancak öğrenci ve öğretim kadrosunun yetersizliği, maddi imkânsızlıklar ve planlamanın iyi yapılamaması nedeniyle kapanır.
Darülfünun-ı Sultani
İmparatorluğun Avrupa tarzında bir üniversiteye ihtiyacı olduğuna inanan Osmanlı devlet adamları, bu amaçlarından vazgeçmezler. Bu kez Darülfünun, bugün Galatasaray Lisesi olarak adlandırılan Galatasaray Sultanisi’nin içinde kurulur. Derslerin Türkçe ve Fransızca yapıldığı Darülfünun-ı Sultani, 3 dönem mezun verdikten sonra 1881 yılında kapanır.
Darülfünun-ı Şahane
Darülfünun-ı Sultani’nin kapatılmasına rağmen Osmanlı yöneticilerinin yeni bir Darülfünun açılması gerektiğine inandıkları ve bu yönde çalıştıkları görülmektedir. Gösterilen gayretlerin ardından 2. Abdülhamid’in tahta geçişinin 25. yıldönümünde yani 1 Eylül 1900 tarihinde Darülfünun-ı Şahane açılır.
İstanbul Darülfünunu
2. Meşrutiyet döneminin ilk yıllarında Darülfunun-ı Osmani olarak anılmaya başlayan kurumun adı, özellikle 1913 yılından itibaren İstanbul Darülfünunu’na dönüştürülür. Darülfunun bu yıllarda Vezneciler’deki Zeynep Hanım Konağı’na nakledilir. Bugün İstanbul Üniversitesi’nin Edebiyat Fakültesi ile Fen Fakültesi’nin bulunduğu yerde yer alan bina, 1942 yılında çıkan bir yangında kullanılamaz hâle gelinceye kadar üniversite öğrencilerine ve hocalarına hizmet verir.
Kurtuluş Savaşı’nın zaferle sonuçlandırılmasının ardından, Darülfünun ile ilgili daha önemli adımlar atılır. O günlerde Darülfünun’un en önemli sorunlarından biri, yeterli bir binaya sahip olmamasıdır. Tıp Fakültesi hariç bütün Darülfünun o günlerde Zeynep Hanım Konağı’nda faaliyet göstermektedir. Ankara’nın başkent ilan edilmesinin ardından bakanlıklar başkente taşınır. Bu nedenle boş kalan Beyazıt’taki Harbiye Nezareti binası resmî yazıyla 1923 yılında Darülfünun’a devredilir.
Cumhuriyetin İlk Yılları
Cumhuriyet ilan edildikten sonra, 1933 yılındaki Üniversite Reformu’na kadar geçen süre içinde yurt çapında bütün eğitim kurumları ile ilgili önemli çalışmalar yapılır. Bu dönemde Darülfünun ile ilgili de birçok gelişme olur. 1924 yılında Darülfünun’a katma bütçe ile idare edilme hakkı ve tüzel kişilik verilir.
Atatürk’ün önderliğinde Cumhuriyet’in 10. yılında üniversite reformu yapılır. Değişiklikler, hükümet tarafından Türkiye’ye davet edilen Cenevre Üniversitesi öğretim üyesi Albert Malche’ın hazırladığı rapor göz önünde tutularak gerçekleştirilir.
Üniversite reformunun ardından Darülfünun öğretim üyelerinden bazılarının görevine son verilirken bazıları da İstanbul Üniversitesi’nin eğitim kadrosunda yer almaya devam eder. İstanbul Üniversitesi’nin ilk Rektörü Ord.Prof. Dr. Neşet Ömer İrdelp olur.
Eğitim alanına büyük önem veren Cumhuriyetimizin kurucusu Gazi Mustafa Kemal Paşa, 1930 ve 1933 yıllarında olmak üzere iki defa Darülfünun’u ziyaret eder. Dersliklerdeki öğrenciler, Atatürk’e pencerelerden tezahüratta bulunurlar.
İstanbul Üniversitesi’ni ziyaretleri, dönemin gazetelerinde manşetten duyurulur. Atatürk, ziyaretinin sonunda, Darülfünun’un hatıra defterine şu satırları yazar:
“İstanbul Darülfünun’da yüksek profesörler ve kıymetli gençlerle yakından tanıştığımdan çok memnun oldum. İlim timsali olan bu yüksek müessesemizin büyük hizmetleri ile iftihar edeceğimize hiç şüphe yoktur.”
Gazi Mustafa Kemal
1933 Üniversite Reformu ile İstanbul Üniversitesi olarak dönemin şartlarına uygun bir kimlikle yeniden yapılandırılan bu köklü kuruluş, Türk yükseköğreniminin yüz akı olarak bilimsel ve akademik çalışmalarına devam etmekte, geçmişten gelen birikimlerini halka taşımaktadır.
Geçmişten Geleceğe Bilim Köprüsü, nice 560 yıllara…
Kaynakça: Yolcu, Ergün, 1453′ten Günümüze İstanbul Üniversitesi, Boyut Matbaası, İstanbul,2011.
İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ BASIN VE HALKLA İLİŞKİLER MÜDÜRLÜĞÜ
